Historyczny powiat zambrowski.

   Kolejny raz zaglądam do biblioteki cyfrowej. Tym razem zaciekawiła mnie pozycja pod tytułem Atlas historyczny Polski wydany przez Polską Akademię Nauk w 1973 roku. To bardzo obszerna publikacja, składająca się z części zawierających mapy, plany i komentarz dla województwa krakowskiego, sandomierskiego, sieradzkiego i Mazowsza w drugiej połowie XVI wieku.

   W mojej opinii najciekawsze są mapy. Mazowsze przedstawione w ujęciu kartograficznym zawiera najważniejsze informacje o przestrzennym rozmieszczeniu sieci osadniczej, podziałów administracyjnych państwowych i kościelnych, ważniejsze drogi oraz elementy środowiska geograficznego. 

   Druga połowa XVI wieku to ponad 400 lat temu. Zaskakujące jak wiele ww. elementów przetrwało do dnia dzisiejszego, chociaż nie ukrywam, że udało mi się znaleźć parę informacji zaskakujących. Obecnie funkcjonujący powiat zambrowski jest bardzo zbliżony do tego historycznego sprzed paru wieków. Do 1975 roku znajdowała się w ramach naszego powiatu gmina Zawady, co było zgodne ze stanem historycznym, jednak po zmianach administracyjnych w 1999 roku trafiła ona do powiatu białostockiego. Odmienną sytuację mamy w przypadku gminy Szumowo, która historycznie należała do powiatu łomżyńskiego. 

   Zanim przejdę do samej mapy powiatu warto zapoznać się z legendą. Z mapy możemy odczytać, podziały administracyjne państwowe: korony, województwa, ziemi i powiatu oraz kościelne: diecezji, archidiakonatu i parafii. Podany został także charakter osad, wielkość i własność.

Rys. 1 Legenda - cześć I

Rys. 2 Legenda - cześć II

   Ze względu na chęć przedstawienia materiału w sposób maksymalnie przejrzysty - postanowiłem podzielić powiat na dwie części: zachodnią i wschodnią. Pozwoli to na porównanie go z terenami sąsiednimi, które mogą być interesujące dla części czytających.

Powiat zambrowski - część zachodnia.

   Mapa przedstawia historyczną nazwę Zambrowa - Zambrowo. Został on przedstawiony jako miasto i siedziba parafii. Zambrów był własnością króla - czyli miastem królewskim, ale nie tylko on. Własnością króla była również Grabówka i Wola Zambrowska. 

   Na terenie powiatu nie było wsi będących własnością duchowną, jednak tuż za jego granicami wsie: Ostróżne, Borek, Żabikowo, Srebrna i dalej aż do Andrzejewa i Broku należały do biskupa płockiego.

   Warto zwrócić uwagę na stosowane nazewnictwo od przepływających rzek: Dębu i Jabłoni. Obecnie historyczna nazwa rzeki Jabłoń uległa zmianie chociaż pozostała niezmieniona w nazwach wsi: Nagórki-Jabłoń i Klimasze-Jabłoń.

   Kolejną ciekawostką są wsie o przybliżonej lokalizacji: Paczosaki na wschód od Zambrowa i Gaczkowo na północ od wsi Nagórki. Interesujący jest również przebieg traktów drogowych. Na mapie nie ma przedstawionej drogi między Białymstokiem i Warszawą, który funkcjonuje obecnie. Został on wytyczony dopiero w czasie zaborów przez Rosjan. W XVI wieku trakt prowadził od granic powiatu przez Krajewo i Wądołki do Zambrowa. 

   Trakt do Łomży biegnie po obecnym śladzie, ale trakt do Śniadowa historycznie przebiegający tuż obok Tabędza został zarośnięty przez lasy Czerwonego Boru.

Powiat zambrowski - część wschodnia.

    Historycznie granice powiatu na północy opierały się o rzekę Narew i Ślinę. Trakt drogowy biegł od Zambrowa w kierunku Zawad do mostu znajdującego się wówczas na rzece Ślinie i dalej do przeprawy na Narwi w Tykocinie.

   Wschodnia część powiatu zawiera bardzo ciekawy zapis "Puszcza Zambrowska". Określenie z jakim do tej pory nie spotkałem się. Wspomina o niej w swojej książce „Wędrówki po guberni augustowskiej w celu naukowym odbyte” Aleksander Połujański pisząc "Puszcza Zambrowska także w większéj części wycięta, nawet swe imie dawne straciła, obecnie przydzielona do lasów emfiteutycznych Wizna, stanowi dwa obręby, Rudniki i Kurpiki zwane". W swojej książce autor zamieszcza również opis Zambrowa i okolic, który warto tu przytoczyć: 

"Zambrów nad rzeczkami Zambrzycą, Jabłonną i Prątnikiem położony, w wieku XVI był ważniejszém niż dziś miastem; sądzono w niém roki ziemskie i grodzkie, a chociaż miasto nie wielce było handlowném, jednakże na 52 włókach gruntu dobrego osiadłszy, a przytém mając dozwolone sobie wręby do lasów starościńskich, liczyło się do zamożnych w kraju. W roku 1575 przypadło powietrze (może znana teraz cholera), a potém głód, od czego wiele mieszkańców wymarło, tak iż 72 domów opustoszało. Niezadługo trafił się pożar, a potém wojny szwedzkie i inne ogólne klęski kraju, od których to miasto tak podupadło, że chociaż dziś zostaje na trakcie wielkim białostocko-warszawskim, który ułatwia odbyt produktów rolnych, jednakże nie może już powrócić do dawnego dobrego bytu.

Wszystko téż z czasem tu się zmieniło. Otaczająca to miasto od zachodu, południa i wschodu w wieku XVI puszcza, zwana Czerwony bór, dziś zmalała i rozdrobiła się w małe laski, podleśnictwo rządowe Zambrów stanowiące; znaczną zaś część onéj, na któréj stuletnie sosny znajdowały się, dziś przedstawia smutną, obszerną wydmę piaskową, w części na nowo uprawioną już drzewem, nad którą zdala wzniesiony gmach telegrafu, jak bocian na uschłém drzewie, pogląda na tę zmienność czasu i rzeczy, aż nim i sam, jako pozbawiony dawnego życia, zniszceniu ulegnie".

   Polecam zapoznanie się również z obszernym komentarzem do Atlasu. Z pewnością jest on źródłem wielu ciekawych informacji.

Źródła:

Atlas historyczny Polski

Wędrówki po guberni augustowskiej w celu naukowym odbyte