Ulica Cmentarna i cmentarz grzebalny w Zambrowie na starych mapach.

   Ulica Cmentarna to obecnie krótka i spokojna miejska uliczka między Kościołem pw. Trójcy Przenajświętszej i katolickim cmentarzem grzebalnym w Zambrowie. Przez dziesięciolecia ulica ta uważana była za najbardziej rozśpiewaną, ze względu na podążające nią na cmentarz korowody żałobne. Było tak z pewnością od 1795 roku, kiedy to ówczesny proboszcz ks. Marcin Krajewski założył cmentarz w odległości ok. 600 metrów od kościoła.
  Wspomnianą datę 1795 roku można znaleźć w inskrypcji znajdującej się na kaplicy cmentarnej Krajewskich.

Zdjęcie nr 1. Inskrypcje na kaplicy Krajewskich - źródło wikipedia.pl

   W niniejszym wpisie chciałbym przedstawić jak zmieniał się cmentarz w ciągu dziesięcioleci na różnych mapach. Zambrowski cmentarz ograniczony jest obecnie drogą Warszawa - Białystok, tj. ulicą Ostrowską i ulicą Księdza Krajewskiego - czyli założyciela cmentarza. Od strony południowo zachodniej sąsiaduje z cmentarzem komunalnym. 

Mapa nr 1. Ortofotomapa Zambrowa - źródło: geoportal.gov.pl

   Zanim jednak przybliżę pierwotną lokalizację cmentarza warto zapoznać się z układem głównych dróg jaki istniał wówczas w okolicach Zambrowa. Dobrze obrazuje to mapa Królestwa Polskiego z 1826 r.  Widać na niej, że droga w kierunku Warszawy biegła przez Sędziwuje i omijając Ostróżne prowadziła do Szumowa. Nie jest to więc istniejący obecnie przebieg drogi S-8, która omija Sędziwuje i Szumowo, a prowadzi przez Ostróżne. Mapa przedstawia układ dróg przed wybudowaniem w latach 1833-1834 (2) traktu białostockiego, znanego nam dzisiaj z podróży w kierunku Warszawy. 

Mapa nr 2. Atlas Królestwa Polskiego, 1826 r zredagowany przez Janusza Colberga.

   Cmentarz w chwili założenia ulokowano na polach w dość znacznej odległości od istniejącej zabudowy. Pierwotnie cmentarz położony był na południe od drogi Zambrów - Sędziwuje, jednak nie bezpośrednio przy drodze, a w pewnej odległości od niej. Dobrze obrazuje to poniższa mapa:

Mapa nr 3. Carte topographique du Royaume de Pologne - KVSIII, 1839 r.

   Powyższa mapa pochodzi z 1839 roku, ale w mojej opinii ukazuje wielkość cmentarza jeszcze sprzed jego powiększenia w roku 1822. Na kolejnej mapie widać, że cmentarz  po powiększeniu stykał się bezpośrednio z drogą Zambrów - Sędziwuje.

Mapa nr 4. K 30 Ostrów (1:100 000 Karte des Westlichen Russlands), 1915 - źródło: Mapster, http://igrek.amzp.pl/

   W Wikipedii można znaleźć następujący zapis:

W 1868 roku ksiądz Paweł Makowski zbudował solidne, kamienne ogrodzenie (data widoczna na kamieniu po lewej stronie przy bramie głównej). Wówczas też wzniesiono, istniejącą do dziś, główną bramę cmentarza. Ogrodzenie polecił naprawić ksiądz proboszcz Piotr Włostowski w 1900 roku, co z kolei dokumentuje data na sklepieniu muru po prawej stronie bramy głównej.

   Powyższy zapis sugeruje, że wybudowane w 1868 roku ogrodzenie zostało wyremontowane w 1900 roku. Materiały kartograficzne, które zgromadziłem pozwalają postawić jednak inną tezę. Wydaje się, że ogrodzenie w 1900 roku zostało wyremontowane, ale również rozbudowane w kierunku północno-zachodnim. Mapa nr 4 przedstawia więc stan cmentarza sprzed 1900 roku mimo, że datowana jest na rok 1915.  

   W miejscu gdzie kiedyś biegła droga z Zambrowa do Sędziwuj wybudowana została nowa brama wjazdowa.

Zdjęcie nr 2. Brama wjazdowa na katolicki cmentarz grzebalny w Zambrowie - materiały własne.

   Warto zwrócić uwagę na umiejscowienie pamiątkowego kamienia z zamieszczoną datą budowy pierwszego ogrodzenia. Znajduje się ono po lewej stronie od głównej bramy.

Zdjęcie nr 3. Mur cmentarza z datą budowy poprzedniego ogrodzenia - materiały własne.

    Ta część ogrodzenia zgodnie z mapą nr 2 mogła istnieć od 1868 r. Warto też zwrócić uwagę, że mur w południowo-wschodniej części ogrodzenia wydaje się być niższy i bardziej zniszczony. Nie bez znaczenia jest też naturalne ukształtowanie terenu, które mogło przyczynić się do tak znacznego obniżenia widocznej części muru, z powodu podniesienia się terenu i w wyniku budowy nowej nawierzchni drogi.
   Po prawej stronie od bramy wjazdowej znajduje się na sklepieniu muru data remontu i rozbudowy kamiennego ogrodzenia.

Zdjęcie nr 4. Mur cmentarza z datą budowy ogrodzenia - materiały własne.

   Kolejna mapa przedstawia wielkość cmentarza i układ dróg z lat po 1900 roku.

Mapa nr 3. Grossblatt Nr. 341 Lomza (Karte des Deutschen Reiches 1:100 000), 1925 - źródło: Mapster, http://igrek.amzp.pl/

    Zmianie uległo otoczenie cmentarza. Powiększenie obiektu zostało ograniczone istniejącą już od niemal 70 lat, tzw. traktem białostockim o którym wspomniałem wyżej. Zwiększenie powierzchni doprowadziło do zamknięcia starego przebiegu drogi na Sędziwuje. W nowym kształcie ulica Cmentarna kończyła się przed bramą cmentarza i nowym odcinkiem drogi wzdłuż muru prowadziła w kierunku ulicy Ostrowskiej. Obecnie odcinek ten nosi nazwę ulicy Księdza Krajewskiego. Część z czytających może pamiętać tą drogę wyłożoną kocimi łbami. Widać na niej też, że na dość długim odcinku droga do Sędziwuj została zlikwidowana. Pozostał jedynie kawałek drogi w pobliżu wsi.
   Kolejne zmiany w pobliżu tej drogi dokonane zostały w okresie międzywojennym. Sytuację dobrze przedstawia kolejna historyczna mapa. Dokonano wówczas komasacji gruntów w tej części gminy.

Mapa nr 4. P37 S34 C ZAMBRÓW (1:25 000 WIG - Mapa Szczegółowa Polski), 1942 - źródło: Mapster, http://igrek.amzp.pl/

   Ciekawostką dotyczącą wybudowanego w 1900 roku ogrodzenia jest liczba bram. Było ich dwie. Pierwsza wcześniej już wymieniona brama główna i przestawiona na zdjęciu nr 2. Drugie wejście znajdowało się w północnym narożniku przy obecnej ul. Księdza Krajewskiego w pobliżu ulicy Ostrowskiej. Obecnie wejście to jest zamurowane.

Zdjęcie nr 5. Róg ogrodzenia od strony ul. Księdza Krajewskiego i ul. Ostrowskiej - materiały własne.

   Wprawne oko zauważy, że w pewnym miejscu znajduje się tynk pokrywający mur z cegły, a więc późniejszy od pierwotnego muru.

Zdjęcie nr 6. Mur od strony ul. księdza Krajewskiego (w lewym dolnym rogu widoczne cegły) - materiały własne.

   Na koniec zachęcam do zapoznania się z ciekawym wpisem w Wikipedii dotyczącym katolickiego cmentarza grzebalnego w Zambrowie.
   Większość materiałów zamieszczonych we wpisie pozwala na ich powiększenie. Należy w tym celu nacisnąć na obszar mapy lub zdjęcia.

Bibliografia:
(1) http://pl.wikipedia.org/wiki/Cmentarz_w_Zambrowie
(2) http://szukajacprawdy.salon24.pl/483623,budowa-kluczowego-traktu-bialostockiego-1832-1834

Uzupełnienie 27.07.2013 r.
Udało mi się wykonać zdjęcie historycznego już wejścia na cmentarz od drugiej strony.

Zdjęcie nr 7. Mur od strony cmentarza (dobrze widoczne cegły) - materiały własne.