Zambrowskie rozdwojenie jaźni.

   W czasach swojej młodości słyszałem opinię, że Zambrów to takie "nie wiadomo co". Osoba wypowiadająca te słowa, będąca dla nas - uczniów szkoły średniej - autorytetem, nie widziała dla Zambrowa miejsca ani na Mazowszu, ani na Podlasiu. Z pewnością była to forma przekomarzania się z nami uczniami, ale pewnie też pewna forma umniejszania roli Zambrowa i jego okolic. Jakie jest historyczne miejsce Zambrowa? Kiedy Zambrów administracyjnie należał do Podlasia czy też może zawsze należał do Mazowsza?

   Ostatnia reforma administracyjna w Polsce, która weszła w życie w 1999 roku i wprowadziła 3-stopniową strukturę podziału terytorialnego. Zambrów znalazł się wówczas w ramach nowego województwa podlaskiego. Województwo odziedziczyło nazwę po historycznej nazwie województwa z okresu I Rzeczpospolitej. Co ciekawe, w schyłkowym okresie Rzeczpospolita dzieliła się na 3 prowincje a województwo podlaskie należało do prowincji małopolskiej, do której należały również województwa takie jak kijowskie, ruskie i wołyńskie.

Województwo podlaskie na mapie I Rzeczypospolitej / wikipedia.org

   Powyższa mapa przedstawia przybliżone granice ówczesnego województwa podlaskiego. Wprawne oko zauważy, że Zambrów znajduje się poza zaznaczonym obszarem. Historycznie należał wiec do województwa położonego na zachód od województwa podlaskiego, czyli województwa mazowieckiego.

  

Księstwo Mazowieckie na mapie z XVII wieku / wikipedia.org

    Na powyższej mapie widać Wiznę, Łomżę (Lomfa) i Zambrów (Zombrow). Warto w tym miejscu przytoczyć fragment "Geografii historycznej ziem dawnej Polski" Zygmunta Glogera, który dotyczy granic województwa Mazowieckiego:

  Granice województwa Mazowieckiego były następujące: na północ Prusy książęce, począwszy od Janowa (gdzie małą część granicy stanowiła rzeka Orzyc) aż do Grajewa i rzeki Łeku. Ścianę tę północną, około 20 mil długą, stanowiła przeważnie granica sucha. Ścianę wschodnią, na długości mil przeszło 25, tworzyło województwo Podlaskie aż pod Siedlce, a dalej ku południo-zachodowi, na kilku milach, ziemia Łukowska. Granica ta wschodnia, wprost przeciwnie, niż północna, biegła przeważnie rzekami: a najprzód od Grajewa do rzekł Biebrzy stanowiła ją rzeka Łek, potem od ujścia Łeku Biebrza do połączenia się tejże z Narwią w okolicy Wizny, potem od ujścia Biebrzy w górę Narwi do ujścia rzeczki Jamiołki, zwanej także Śliną i wzdłuż Śliny do jej źródeł, a potem z rzeczką Mieniem do Nurca, a z Nurcem do Bugu. Bug stanowił granicę Mazowsza z Podlasiem od ujścia Nurca w dół swego biegu aż prawie do ujścia Broku, a dalej szła granica sucha, od lewego brzegu Buga do rzeki Liwca pod wieś Paplin, a od Wólki Paplińskiej w górę rzeką Liwcem aż do ujścia Muchawki w pobliżu Siedlec. Tym sposobem Węgrów i Mokobody leżały na Podlasiu, zamek Liw na Mazowszu, a Siedlce w ziemi Łukowskiej, zaliczanej do województwa Lubelskiego. Dalej, na małej przestrzeni, stanowiła granicę Mazowsza z ziemią Łukowską mała rzeczka Muchawka. Granica ta, porzuciwszy potem Muchawkę, zwracała się stanowczo na południo-zachód i biegła już odtąd suchym szlakiem mil kilkanaście aż do Wisły, której dosięgała wprost Magnuszewa, odgraniczając Mazowsze od ziemi Łukowskiej, a dalej od ziemi Stężyckiej, należącej do województwa Sandomierskiego, ale położonej na prawym brzegu Wisły, poniżej ujścia rzeki Wieprza.

   Zaznaczony na mapie przebieg zgodny z powyższym opisem można znaleźć na stronie internetowej Zielone Wrota lub pokusić się znalezienie granicy samemu przy wykorzystaniu dowolnego portalu mapowego, np. Targeo.

   W opracowaniu Zygmunta Glogera znaleźć można również bardzo ciekawą informację o naszych terenach:

   Ziemia Łomżyńska, przeszło 77 mil kwadratowych rozległa, zatem największa w województwie Mazowieckiem, rzeką Narwią prawie na dwie równe części przedzielona, składała się z 4 powiatów: Łomżyńskiego (mówiono i pisano: Łomzieńskiego), Kolnieńskiego, Zambrowskiego i Ostrołęckiego; starostwo grodowe Łomżyńskie, do którego należały grody: Kolnieński, Zambrowski i Ostrołęcki. Za osobnym przywilejem królewskim chodzi leśnictwo łomżyńskie, do którego należą miasteczka Kolno i Nowogród. Niegrodowe starostwo Ostrołęckie, w którego rozległych puszczach, od Narwi do granicy pruskiej, wytworzył się ród mazowiecki Kurpiów. Sejmikowała ziemia w Łomży, gdzie obierała dwóch posłów i deputata, jak inne. Powiat Zambrowski, zamieszkały prawie wyłącznie przez zagrodową bezkmiecą szlachtę, jako bardzo ludny, miał swoje osobne ziemstwo w Zambrowie.

   W okresie międzywojennym i powojennym Zambrów należał do województwa białostockiego, a od reformy z roku 1975 do województwa łomżyńskiego. W okresie międzywojennym i powojennym w Zambrowie nie istniały struktury administracji powiatowej. Dopiero ostatnia reforma zaowocowała utworzeniem powiatu zambrowskiego. Warto zauważyć, że podczas ostatniej reformy gminy Andrzejewo, Zaręby Kościelne, Szulborze Wielkie, Boguty-Pianki i Nur wybrały przynależność do powiatu ostrowskiego w nowym województwie mazowieckim.

Aktualny podział administracyjny w porównaniu z podziałem obowiązującym od roku 1975 / wikipedia.org

    Zmiany administracyjne następowały już wielokrotnie i z pewnością będą następować w dalszym ciągu. Warto jednak znać historię swojej okolicy i na pytanie czy czujesz się Podlasianinem udzielić rzeczowej odpowiedzi.

Linki:
"Geografia historyczna ziem dawnej Polski" Zygmunt Gloger